Το παρελθόν των Eβραίων των Χανίων

Το παρελθόν των Εβραίων των Χανίων δεν είναι τόσο γνωστό όσο εκείνων της Θεσσαλονίκης ή των Ιωαννίνων. Την ιστορία τους και συγκεκριμένα τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο διερευνά μέσα από το μυθιστόρημά της «Οι κόρες του λαβύρινθου» η Βρετανίδα συγγραφέας Ρουθ Παντέλ.

Στο βιβλίο, που βρέθηκε στη βραχεία λίστα για το βραβείο Runciman 2022, παρακολουθούμε την πορεία μιας οικογένειας στον χρόνο μέσα από τα μάτια της μεσήλικης ζωγράφου Αριάδνης Γκολντ, η οποία τις τελευταίες δεκαετίες ζει στο Λονδίνο.

Επειτα από ένα τηλεφώνημα που θα την κάνει να ταξιδέψει στην Κρήτη πληροφορείται για πρώτη φορά στη ζωή της ότι η ετοιμοθάνατη μητέρα της ζούσε τόσα χρόνια κρύβοντας την εβραϊκή της ταυτότητα.

Η Ρουθ Παντέλ συνδυάζει τη σε βάθος ιστορική έρευνα με μια ωραία δουλεμένη αφήγηση και ζωντανούς χαρακτήρες σε ένα βιβλίο που μιλάει για μια όχι επαρκώς φωτισμένη πτυχή της Ιστορίας αλλά ταυτόχρονα και για τον τρόπο που εμπλέκονται τα οικογενειακά μυστικά στη μεγάλη αφήγηση του κόσμου.

Με τη συγγραφέα, ποιήτρια και καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών η οποία έχει βαθιά σχέση με την Ελλάδα μιλήσαμε μέσω Zoom. Οι πρώτες λέξεις όταν άνοιξαν οι κάμερες ήταν στα ελληνικά.

Πότε μάθατε ελληνικά;

Με είχε διδάξει ο πατέρας μου αρχαία ελληνικά και στη συνέχεια σπούδασα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Οταν βρέθηκα στη Βρετανική Σχολή Αθηνών οι αρχαιολόγοι μ’ έστειλαν το 1970 στις ανασκαφές της Κνωσού. Εκεί έμαθα τα νέα ελληνικά.

Πώς θυμάστε την Κρήτη εκείνη την εποχή;

Ηταν η περίοδος της χούντας. Ηξερα και έβλεπα ότι ήταν δύσκολες οι συνθήκες και στην Κρήτη. Είχα φίλους στο Λονδίνο που βοηθούσαν τους αντιστασιακούς στην Αθήνα και μιλούσαμε γι’ αυτό. Στην Κρήτη θυμάμαι τις ταμπέλες στα καφενεία που έγραφαν «Απαγορεύεται το σπάσιμο», καθώς και ότι ήταν απαγορευμένα τα τραγούδια του Θεοδωράκη. Εκείνη την περίοδο πηγαινοερχόμουν στην Ελλάδα, είχα περάσει και ένα διάστημα στην Κάλυμνο, το νησί των σφουγγαράδων. Οταν ήμουν στην Κρήτη έμενα στη Φορτέτσα, όπου ζούσαν Μικρασιάτες πρόσφυγες.

Γνωρίζω πως σας αρέσουν ιδιαίτερα οι μαντινάδες – τις βρίσκουμε συχνά στο βιβλίο σας.

Ναι, πολύ.

Με την ιδιότητά σας της ποιήτριας, τι σας γοητεύει σ’ αυτές;

Νιώθω βαθιά σύνδεση, μου είναι πολύ οικεία η όλη διαδικασία της μαντινάδας αλλά και ο τρόπος που είναι συνδεδεμένοι οι άνθρωποι με την ποίηση. Οταν βρέθηκα για πρώτη φορά στην Κνωσό κυκλοφορούσε στην περιοχή ένας ηλικιωμένος εργάτης ο οποίος ήταν πάντα μεθυσμένος, τόσο που τα μάτια του ήταν μονίμως κόκκινα. Αυτός ο άνθρωπος ήξερε απέξω όλο τον «Ερωτόκριτο» και κάθε φορά που έπινε τον τραγουδούσε. Ηταν εξαιρετικός.

Τα Χανιά και η ιδέα του βιβλίου πότε προέκυψαν;

Γύρω στο 2008 ένας παλιός μου φίλος, Εβραίος ραβίνος, ο οποίος είχε ζήσει στην Ελλάδα και επίσης είχε κάνει κλασικές σπουδές στην Οξφόρδη με έφερε σε επαφή με τον Νίκο Σταυρουλάκη, ο οποίος διέσωσε τη συναγωγή Ετς Χαΐμ, την έκανε και πάλι ενεργή και ίδρυσε κέντρο ερευνών. Ηταν άνθρωπος με ευρύ πεδίο γνώσεων και εκτιμούσε το μουσουλμανικό, το εβραϊκό και φυσικά το αρχαίο ελληνικό παρελθόν. Υπήρξε ένας εκ των ιδρυτών του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος και για μεγάλο διάστημα ήταν διευθυντής του.

Στα χρόνια που κράτησε η έρευνά σας τι αποκομίσατε για τη σχέση που έχουν οι Χανιώτες με το εβραϊκό παρελθόν της πόλης τους;

Δεν γνωρίζουν πολλά. Και πιστεύω ότι τώρα που εκδόθηκε το βιβλίο στα ελληνικά θα έχει ενδιαφέρον για όσους θα ήθελαν να μάθουν περισσότερα γι’ αυτό το κομμάτι του παρελθόντος. Ισως χρειάζεται χρόνος, δεν είναι πάντα έτοιμοι οι άνθρωποι να μάθουν.

Ακόμη και σε πόλεις όπως τα Ιωάννινα και η Θεσσαλονίκη, όπου η εβραϊκή παρουσία ήταν έντονη, υπάρχει σε μεγάλο βαθμό άγνοια για το παρελθόν.

Σκεφτείτε λοιπόν στα Χανιά, όπου οι Εβραίοι ήταν σαφώς λιγότεροι. Ηδη το 1941, όταν οι Γερμανοί επιχείρησαν να καταλάβουν την Κρήτη, οι Εβραίοι ήταν λίγοι. Στο βιβλίο αναφέρεται πώς ο Τύπος προετοίμασε τον πληθυσμό να στραφεί εναντίον τους μέσα από άρθρα με τίτλο «Οι Εβραίοι πρέπει να φύγουν». Οταν γνώρισα τον Σταυρουλάκη και πήγα στη συναγωγή άρχισα να βλέπω τον ρόλο που είχε παίξει αυτό το μικρό μέρος στην κοινωνία και την Ιστορία. Ετσι προέκυψε το βιβλίο, καθώς για καιρό ήθελα να γράψω κάτι για την Κρήτη.

Είναι μια ιστορία που εμπεριέχει την έννοια του Μινώταυρου.

Ναι, κυρίως σε ό,τι αφορά τα οικογενειακά μυστικά και το αντιλήφθηκα ενώ δούλευα το βιβλίο. Η ιστορία αφορά μια γυναίκα που προσπαθεί μέσα από την ιδιότητα της κόρης να ξετυλίξει την οικογενειακή της ιστορία με στόχο να ανακαλύψει την ταυτότητα της μητέρας της αλλά και τη δική της. Είχα γνωρίσει παλιότερα ανθρώπους στη Γαλλία οι οποίοι αγνοούσαν μέχρι μεγάλη ηλικία την εβραϊκή ταυτότητά τους. Αυτό που προσπαθούσαν να κρατήσουν κρυφό την περίοδο του πολέμου παρέμεινε στο σκοτάδι και στα χρόνια που ακολούθησαν. Ο Μινώταυρος συνδέεται με το εσωτερικό μας σκοτάδι το οποίο αρνούνται να αντικρίσουν οι οικογένειές μας, οι κοινωνίες μας. Ο Θησέας τόλμησε να αντιμετωπίσει το τέρας, οι περισσότεροι άνθρωποι όμως προτιμούν να το αποφύγουν.

Στις πρώτες σελίδες αναφέρεστε σε έναν άλλο Μινώταυρο, εκείνον της βίας που επικρατεί στη βρετανική κοινωνία. Η Αριάδνη περπατάει στον δρόμο και μιλάει στο τηλέφωνο στα ελληνικά όταν μια παρέα νεαρών την περικυκλώνει επειδή είναι αλλοδαπή.

Αντίστοιχο περιστατικό έχει συμβεί σε μια φίλη μου που περπατούσε στον δρόμο και μιλούσε γαλλικά στο τηλέφωνο. Την περικύκλωσε μια ομάδα ανθρώπων η οποία απομακρύνθηκε μόνο όταν μίλησε αγγλικά με αγγλική προφορά. Είναι τρομακτικό. Το ενδιαφέρον λοιπόν είναι ότι η Αγγλία δεν καταλήφθηκε από τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, σε αντίθεση με τη Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία, όπου οι άνθρωποι έπρεπε να αναρωτηθούν αν θα έκρυβαν ένα εβραιόπουλο ή ένα γερμανάκι. Από την άλλη, είχαμε την Ιρλανδία που έζησε για καιρό τον εμφύλιο εξαιτίας μας και εξαιτίας των διχασμών που προέκυψαν.

Θα ήθελα να μιλήσουμε για τη δική σας ταυτότητα. Είστε τρισέγγονη του Κάρολου Δαρβίνου. Μιλούσατε για εκείνον στο σπίτι;

Η γιαγιά μου μιλούσε, μητέρα της μητέρας μου και εγγονή του Κάρολου Δαρβίνου. Δεν τον γνώρισε όμως, καθώς γεννήθηκε μετά τον θάνατό του. Ωστόσο απέκτησε σχέση μαζί του μέσα από τα γραπτά του, διότι ήταν επιμελήτρια αρκετών έργων του, μεταξύ των οποίων και των ημερολογίων του από το ταξίδι του με το «Μπιγκλ». Επίσης συγκέντρωσε και επιμελήθηκε τις επιστολές του, οπότε τον γνώριζε καλά, τον είχε μελετήσει. Μου μιλούσε αρκετά για εκείνον, όχι τόσο όσο ήμουν παιδί όσο από την εφηβεία μου και μετά. Στα παιδικά μου χρόνια γνώριζα για τη συγγένειά μας και ότι είχε ταξιδέψει σε μέρη με άγρια ζώα. Τον είχα φανταστεί κάπως σαν τον Ντόκτορ Ντούλιτλ.

Οταν καταλάβατε την αξία του έργου του πώς νιώσατε;

Το πρώτο βιβλίο πεζογραφίας που έγραψα έχει θέμα τη διατήρηση των άγριων τίγρεων. Στο ταξίδι που έκανα στο τροπικό δάσος για να συγκεντρώσω στοιχεία κουβαλούσα μαζί μου την «Καταγωγή των ειδών». Εκεί συνειδητοποίησα ότι ο Κάρολος Δαρβίνος είχε βρεθεί στο τροπικό δάσος στην προσπάθειά του να κατανοήσει πώς εξελίχθηκαν τα είδη. Εγώ ταξίδεψα στο τροπικό δάσος στην προσπάθειά μου να κατανοήσω πώς αυτά θα εκλείψουν. Εκεί ένιωσα μια βαθιά σύνδεση μαζί του. Λίγα χρόνια μετά έγραψα τη βιογραφία του σε ποιητική μορφή, μέσα από στοιχεία που συγκέντρωσα από τις βιογραφίες και τις επιστολές του. Πέρα από την αξία του ως επιστήμονα, ήταν πολύ καλός άνθρωπος. Δεν ήταν «Μινώταυρος», αλλά ακριβώς το αντίθετο. Νοιαζόταν πραγματικά για τους συνανθρώπους του και για τον κόσμο στον οποίο ζούσε. Ηταν πολύ όμορφο που ανακάλυψα αυτή την πτυχή του.

Ισχύει πως είστε η πρώτη γυναίκα που ανακηρύχθηκε καθηγήτρια Ποίησης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης;

Ναι, το 2009, αλλά παραιτήθηκα από τη θέση εννέα μέρες μετά. Υπήρξαν κάποιες δυσάρεστες εξελίξεις και δεν δέχτηκα τελικά τη θέση για την οποία ψηφίστηκα.

Δηλαδή πριν από το 2009 δεν είχε υπάρξει καθηγήτρια Ποίησης στην Οξφόρδη;

Οχι.

Τι σημαίνει αυτό για τις γυναίκες του 21ου αιώνα;

Δεν λέει τόσα για τις γυναίκες όσα για το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και τη βρετανική κοινωνία. Η θέση αυτή είναι τιμητική, δεν συνεπάγεται διδασκαλία σε αίθουσα. Γράφεις κάποιες επιστολές κι αυτό είναι όλο. Αυτό λοιπόν αποκαλύπτει πολλά για τους άντρες που αρνούνται να απαρνηθούν τα προνόμιά τους.

Ρουθ Παντέλ: «Ο Μινώταυρος συνδέεται με το σκοτάδι μέσα μας»