Η ιδιαίτερη μουσική παράδοση της Δυτικής Κρήτης έχει μεγάλη ιστορία
Η βροντερή φωνή του επιβάλλει την απόλυτη σιωπή. Μέσα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα, οι κουβέντες σταματούν, όπως και το φαγητό, και το βλέμμα όλων στρέφεται στον τραγουδιστή. Η οχλαγωγία και η χαλαρή παρέα δίνουν τη θέση τους σε μια ευλαβική, σχεδόν θρησκευτική, μυσταγωγία. Κανείς δεν μιλάει, κανείς δεν τρώει, κανένας δεν σηκώνεται από το τραπέζι.
Μετά την πρώτη στροφή, οι υπόλοιποι επαναλαμβάνουν τους στίχους, προσπαθώντας να τηρήσουν όλα τα μουσικολογικά στοιχεία του πρώτου ερμηνευτή: τον ρυθμό, την ένταση, τον τόνο και τον τονισμό.
Η τελετουργία του ριζίτικου τραγουδιού θα επαναληφθεί αρκετές φορές στο τραπέζι όπου βρεθήκαμε σε ένα χωριό έξω από τα Χανιά. Αυτή η ιδιαίτερη μουσική παράδοση της Δυτικής Κρήτης έχει μεγάλη ιστορία, πολλούς κανόνες και λειτουργεί ως ένα συναρπαστικό αφήγημα των τοπικών κοινωνιών ανά τους αιώνες.
Η ιστορική προέλευση
Όπως με όλα τα ζωντανά στοιχεία του πολιτισμού, που προκύπτουν «από τα κάτω», μακριά από επίσημες καταγραφές και ακαδημαϊκές ταξινομήσεις, έτσι και με το ριζίτικο, ακόμα και ο ορισμός του είναι δύσκολος και συχνά αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης.
Το σίγουρο είναι ότι, λέγοντας «ριζίτικο», αναφερόμαστε στην τοπική εκδοχή του δημοτικού τραγουδιού που αναπτύχθηκε στα χωριά στις ρίζες των Λευκών Ορέων, με τον μεγαλύτερο όγκο να εντοπίζεται χρονολογικά στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Αφορά τραγούδια που εκτελούνταν σε επίσημες περιστάσεις χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων και είχαν πολυποίκιλη θεματική: από ιστορικά γεγονότα και θρησκευτικούς ύμνους μέχρι γάμους, γεννήσεις παιδιών, φιλίες και διενέξεις.
«Αν γίνει δεκτή η άποψη των ειδικών ότι το ριζίτικο προέρχεται από αρχαίους θρησκευτικούς ύμνους των Δωριέων, τότε είναι το παλαιότερο δημοτικό τραγούδι που σώζεται. Συνδεόταν με την αρχαία θρησκεία, αργότερα με την ταυτότητα των ανθρώπων, την αντίληψή τους για τον κόσμο, τη φύση, τις σχέσεις, τα ιστορικά γεγονότα και βέβαια το σύστημα αξιών, το οποίο συνιστά το κοινό στοιχείο που ορίζει έναν πολιτισμό», υποστηρίζει ο Ερατοσθένης Καψωμένος, καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, με καταγωγή από τα Χανιά.
Αυτή η δωρική τους προέλευση είναι, σύμφωνα με τον καθηγητή, το στοιχείο που κάνει τα ριζίτικα τραγούδια να ξεχωρίζουν από τα δημοτικά της υπόλοιπης Ελλάδας. Το ομαδικό πνεύμα, η ιδιαίτερη αντίληψη της συλλογικότητας, η αυστηρή και περήφανη κουλτούρα και ο τρόπος που μετέδιδαν από γενιά σε γενιά τον πολιτισμό τους οι Δωριείς (όχι με νόμους και διδασκαλία, αλλά με συμμετοχή και βίωμα) τους προσέδωσε πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
«Αν γίνει δεκτή η άποψη των ειδικών ότι το ριζίτικο προέρχεται από αρχαίους θρησκευτικούς ύμνους των Δωριέων, τότε είναι το παλαιότερο δημοτικό τραγούδι που σώζεται», υποστηρίζει ο καθηγητής Ερατοσθένης Καψωμένος.
Αργότερα, κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, λειτούργησαν ως στοιχείο διατήρησης του τοπικού πολιτισμού αλλά και ως μέθοδος κωδικοποιημένης επικοινωνίας. Πολλά ριζίτικα που τραγουδιούνται ακόμα και σήμερα αφορούν την εξέγερση των Σφακιανών με επικεφαλής τον Δασκαλογιάννη ενάντια στους Οθωμανούς το 1770 ή τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Τον 20ό αιώνα, αυτοί που διαφύλαξαν τη ριζίτικη παράδοση ήταν κυρίως οι βοσκοί.
Τα καλοκαίρια ανέβαζαν τα ζώα τους στο οροπέδιο του Ομαλού από όλα τα γύρω χωριά και τα βράδια τραγουδούσαν ριζίτικα. Δεν έλειπαν οι συγκρούσεις αλλά και οι ανταλλαγές τραγουδιών από τη μία επαρχία στην άλλη.
Στις δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι την έλευση της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου, του αυτοκινήτου και των εύκολων μετακινήσεων, το τραγούδι ήταν ο μόνος τρόπος διασκέδασης για τους κατοίκους των απομονωμένων οικισμών.
Ο ιστοριοδίφης Μιχάλης Κατσανεβάκης θυμάται ότι στο χωριό του, τους Κάμπους Κυδωνίας, υπήρχαν τη δεκαετία του 1960 πάνω από 60 παιδιά και πολλά από αυτά τραγουδούσαν. «Όταν μεγάλωνα, στο τραπέζι δεν υπήρχαν ούτε τράπουλες ούτε κάτι άλλο, μόνο τραγούδι. Το 1982, με αφορμή ένα πανηγύρι, γυρίσαμε και τραγουδήσαμε σε 56 σπίτια.
Πενήντα δύο νοικοκύρηδες απάντησαν με τραγούδι, ήταν τρόπος ζωής για εμάς, κάτι πολύ κοινό», διηγείται ο Θοδωρής Φραγγεδάκης, που μεγάλωσε στην ορεινή κοινότητα Καράνου και υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της Ομοσπονδίας Συλλόγων και Φορέων Ριζίτικου Τραγουδιού.
«Το χωριό λειτουργούσε σαν τόπος παραγωγής πολιτισμού, στην πόλη τα πάντα είναι ενοποιημένα και ίδια», λέει ο Νίκος Αποστολάκης από τον Πολιτιστικό-Παραδοσιακό Σύλλογο Σελίνου. Και όσο οι κάτοικοι της υπαίθρου άφηναν τις κοινότητές τους για να ζήσουν στα Χανιά, στην Αθήνα και άλλες μεγάλες πόλεις, το ριζίτικο εξέλειπε από την καθημερινότητα των ανθρώπων, αλλά ήταν παρόν σε γάμους, βαφτίσια, πανηγύρια και παρέες.
Οι καταγραφές και οι ηχογραφήσεις
Αυτό που θα ξανατονώσει το ενδιαφέρον για το ριζίτικο θα είναι, στην ουσία, η υπεράσπιση των κανόνων του. Το 1971 κυκλοφορεί ο δίσκος Ριζίτικα, σε μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου και ερμηνεία του Νίκου Ξυλούρη.
Θα είναι η πρώτη φορά που ριζίτικα θα συμπεριληφθούν σε επίσημη δισκογραφία, αλλά η καταπάτηση των κανόνων (η διασκευή των παραδοσιακών ασμάτων με τη συνοδεία μουσικών οργάνων) θα ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων στα Χανιά. Η απάντηση θα έρθει λίγα χρόνια αργότερα, με το συγκρότημα Κρητικές Μαδάρες, το οποίο ξεκινά να ηχογραφεί ριζίτικα τραγούδια στην αυθεντική τους μορφή, χωρίς μουσικά όργανα, διατηρώντας το ύφος και τον τρόπο των χωριών των Λευκών Ορέων.
Οι δεκαεπτά δίσκοι του συγκροτήματος θα αποτελέσουν, από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα, το αλφαβητάρι του ριζίτικου για όποιον θέλει να μυηθεί. Μέχρι τότε, οι καταγραφές ήταν μόνο σε βιβλία, από ξένους περιηγητές (όπως ο Κλοντ Φοριέλ το 1824) αλλά και Έλληνες (όπως ο Αντώνιος Γιάνναρης το 1876 και ο Αριστείδης Κριάρης το 1920). Βέβαια, στις εκδόσεις αποτυπώνονταν μόνο οι στίχοι, καθώς οι μελωδίες των ριζίτικων δεν μπορούν να γραφτούν με νότες.
Όλος αυτός ο όγκος της παράδοσης ήταν προφορικός, μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά και μόνο από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα άρχισαν να υπάρχουν ηχογραφήσεις, οι πρώτες εκ των οποίων θεωρούνται θησαυροί για τους σημερινούς φανατικούς του είδους.
Το 1971 κυκλοφορεί ο δίσκος Ριζίτικα, σε μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου και ερμηνεία του Νίκου Ξυλούρη. Είναι η πρώτη φορά που ριζίτικα θα συμπεριληφθούν σε επίσημη δισκογραφία, αλλά η διασκευή με τη συνοδεία μουσικών οργάνων θα ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων.
Αυτή την καταγραφή έχει στόχο να συστηματοποιήσει η Ομοσπονδία Συλλόγων και Φορέων Ριζίτικου Τραγουδιού, που ιδρύθηκε το 2019, θέλοντας να ενώσει τους συλλόγους που είχαν δημιουργηθεί. Οι περισσότεροι έχουν τοπική αναφορά σε χωριό, αλλά αρκετοί λειτουργούν εντός της πόλης των Χανίων, με ανθρώπους που ήθελαν να μην ξεχάσουν τα βιώματά τους και να συνεχίσουν να τραγουδούν ριζίτικα.
Ο Καλλιτεχνικός Όμιλος «Αποκόρωνας» διαθέτει 50 μέλη και διοργανώνει κάθε χρόνο θεματική βραδιά, ενώ «Το Μετερίζι» είναι μια παρέα ριζίτικου με έδρα τη συνοικία Χαλέπα. Περίπου 800 τραγούδια έχουν καταγραφεί και πολλά από αυτά ερμηνεύονται στον ίδιο σκοπό, ενώ άλλα είναι μοναδικά στη μελωδία. Με πρωτοβουλία της Ομοσπονδίας, το ριζίτικο της Δυτικής Κρήτης εντάχθηκε ως στοιχείο στον κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO το 2024.
Τα μαθήματα και το σύστημα αξιών
Συστηματική είναι πλέον και η εκπαίδευση. Οι πολιτιστικοί σύλλογοι φιλοξενούν εβδομαδιαία μαθήματα, όπου γίνεται εκμάθηση στο τραγούδι. «Πρόκειται για δύσκολους σκοπούς, που δεν μοιάζουν με τις σημερινές τραγουδιστικές συνήθειες, δεν ταιριάζουν καθόλου με τα διεθνή τραγουδιστικά πρότυπα και δεν μπορούν να μεταγραφούν στο ευρωπαϊκό πεντάγραμμο, ούτε καν επαρκώς στη βυζαντινή σημειογραφία.
Απαιτούν παρεμβολή προσφυμάτων, τσακισμάτων, επαναλήψεων, επωδών, επιμήκυνση φωνηέντων και είναι ελεύθερου ρυθμού με συχνές αλλαγές ρυθμικής αγωγής», εξηγεί ο Ερατοσθένης Καψωμένος.
Όμως, η εκπαίδευση δεν περιορίζεται στη φωνητική. Ο δάσκαλος πρέπει να εξηγεί και την ιστορία και τους στίχους του τραγουδιού. Η στιβαρότητα και η προσωπικότητα κάνουν τον καλό ερμηνευτή, όχι μόνο οι φωνητικές του ικανότητες. Μαζί με το τραγούδι, διδάσκονται και η συμπεριφορά, ο σεβασμός, το σύστημα αξιών που κουβαλούν τα ριζίτικα. «Πάντα μιλώ στα μαθήματα και αυτό που εξηγώ είναι ότι δεν με νοιάζει να μην ξέρετε να πείτε 2-3 τραγούδια, δεν θέλω όμως να παραφερθείτε, να πιείτε, να σπάσετε, να πειράξετε», σημειώνει ο Ευτύχης Πενταράκης, από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Απανταχού Ανατολικού Σελίνου. Και ο Νίκος Αποστολάκης συμπληρώνει: «Το να λες “τραγουδώ ριζίτικα” σκέτο δεν λέει τίποτα.
Πρέπει να έχεις μέσα στο μυαλό σου και άλλα πράγματα, όπως ο σεβασμός στον μεγαλύτερο. Το πρώτο τραγούδι το λέει πάντα ο μεγαλύτερος και όχι ο καλύτερος τραγουδιστής. Σεβόμαστε επίσης την παρέα που έρχεται από άλλο μέρος. Πρέπει να έχεις ασπαστεί ένα ολόκληρο αξιακό σύστημα, το οποίο περιλαμβάνει ό,τι μπορεί να συναντήσει κανείς σε καλές και σε κακές στιγμές στη ζωή του, τη σχέση με τον συγγενή και τον φίλο, τα θέματα της τοπικής κοινωνίας, το πώς αντιμετωπίζεις τον συνάνθρωπο. Όλα αυτά εμπεριέχονται στο ριζίτικο τραγούδι».
Ο Αντώνης Μαρτσάκης στα τραπέζια δεν έμαθε μόνο τα ριζίτικα, αλλά και όλο το πνεύμα που τα διατρέχει. Τραγουδιστής και μουσικός ο ίδιος, άκουγε από μικρός τον παππού του να τραγουδάει ριζίτικα. «Στο τραπέζι διδάσκεσαι τα πάντα, το πώς συμπεριφέρεσαι, πώς χαιρετάς, πότε κάνεις τι. Πρέπει να δείχνεις σε όλα σεβασμό. Με συναρπάζει όλη αυτή η τάξη και η πειθαρχία που υπάρχει στο ριζίτικο. Έχω τύχει σε βαφτίσεις χωρίς όργανα, μόνο ριζίτικο όλο το βράδυ, και παρόλο που είμαι μουσικός, μακάρι να γινόταν ξανά μια τέτοια βάφτιση να συμμετάσχω. Οι παλιότεροι τα έχουν ζήσει αυτά, για μένα ήταν ένα από τα ωραιότερα γλέντια της ζωής μου».
Ή στιβαρότητα και η προσωπικότητα κάνουν τον καλό ερμηνευτή, όχι μόνο οι φωνητικές του ικανότητες. Μαζί με το τραγούδι, διδάσκονται και η συμπεριφορά, ο σεβασμός, το σύστημα αξιών που κουβαλούν τα ριζίτικα.
Το τελετουργικό υπαγορεύει να τραγουδάει ο πρώτος και οι υπόλοιποι να επαναλαμβάνουν ως επικύρωση και επιβεβαίωση των στίχων. Ο κάθε τραγουδιστής βάζει το προσωπικό του στιλ, αλλά μεγάλο ρόλο παίζει και η καταγωγή του. Με διαφορετικό τρόπο εκτελείται το ίδιο τραγούδι στον Αποκόρωνα, αλλιώς στην επαρχία Σελίνου. Και όσο προχωράει η νύχτα, το επίπεδο ανεβαίνει, τα τραγούδια είναι όλο και πιο δύσκολα και λιγότερο γνωστά. «Η τάβλα είναι πόλεμος», λένε αρκετοί, θέλοντας να δείξουν τον ανταγωνισμό που υπάρχει στο τραγούδι.
Περίπου 2.000 είναι οι ερμηνευτές ριζίτικων σήμερα, σε συλλόγους και εκτός. Πέρα από την παράδοση και τα προσωπικά βιώματα, αυτό που ίσως γοητεύει τους νεότερους ανθρώπους είναι αυτό το σύστημα κανόνων και αξιών, το τελετουργικό και το αίσθημα συλλογικότητας.
«Μελετητές, τραγουδιστές, μέλη χορωδιών, άνθρωποι που αφιερώνονται στο ριζίτικο προσπαθούν στα χωριά τους και στην πόλη να κάνουν συντροφιές, να διατηρούν τα ήθη και τα έθιμα. Είναι μια πολύτιμη μειοψηφία», λέει ο Ερατοσθένης Καψωμένος. Και σημειώνει ότι παλιότερα όλη η κοινότητα ήταν ο φορέας του τραγουδιού, το ριζίτικο ήταν συλλογικό, τουλάχιστον για τον ανδρικό πληθυσμό, γιατί στις γυναίκες δεν δινόταν ποτέ η ευκαιρία να τραγουδήσουν.
Πολλοί πιστεύουν ότι αυτό είναι κάτι που πρέπει να αλλάξει. Θα πρέπει να μπορούν να τραγουδούν και γυναίκες και να έχουν όλοι δικαίωμα συμμετοχής σε αυτή τη μυσταγωγία. Άλλοι διαφωνούν, θέλοντας να διατηρήσουν ατόφια την παράδοση. Εκεί που όλοι συμφωνούν είναι ότι στα ριζίτικα δεν πρέπει να γίνονται διασκευές, ούτε να γράφονται νέα τραγούδια που δεν ακολουθούν τους κανόνες και την κουλτούρα των παλιών. Οι καταγραφές πλέον είναι διαθέσιμες σε όλους και ο καθένας μπορεί να τραγουδήσει, σεβόμενος όμως τις βασικές αρχές.
Η διατήρηση της παράδοσης, η διαφύλαξη της ιστορίας, η υπεράσπιση του αυθεντικού ριζίτικου τραγουδιού, μαζί με ό,τι αυτό συμβολίζει, είναι το ζητούμενο για πολλούς στα Χανιά. Προς το παρόν, οι βροντερές φωνές των γλεντοκόπων γύρω από τα Λευκά Όρη στέκουν ακλόνητοι φρουροί αυτού του σκοπού.
Πηγή: kathimerini.grhttps://www.kathimerini.gr/
