Οι εκπαιδευτικοί στα ελληνικά σχολεία εμφανίζουν υψηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης, με αποτέλεσμα να αυξάνονται και οι αιτήσεις παραίτησης. Ειδικοί αναλύουν τις αιτίες του burnout.
«Έλα μωρέ οι εκπαιδευτικοί γκρινιάζουν και κάθονται όλο το καλοκαίρι, τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, αλίμονο σε μας…». Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει ή δεν έχουμε πει κι οι ίδιοι την παραπάνω ατάκα, ιδίως όσοι δουλεύουμε σε δουλειές γραφείου;
Ενώ οι ιδιωτικοί υπάλληλοι κάνουν αλχημείες για να μπορέσουν να πάρουν δύο εβδομάδες συνεχόμενη άδεια το καλοκαίρι και νιώθουν και ευλογημένοι όταν τα καταφέρνουν, οι εκπαιδευτικοί απολαμβάνουν ανέμελα τις διακοπές τους για δυόμιση μήνες. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζουμε όσοι δεν έχουμε βρεθεί ποτέ στη ζούγκλα του μαυροπίνακα.
Μόνο που πλήθος επιστημονικών ερευνών – στην Ελλάδα και το εξωτερικό – αποτυπώνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα. Διεθνώς το επάγγελμα του εκπαιδευτικού θεωρείται από τα πλέον στρεσογόνα, μαζί με άλλα ανθρωποκεντρικά επαγγέλματα (π.χ. στις υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας).
Eπιπλέον, παρά τη διαδεδομένη αντίληψη ότι το ωράριο των εκπαιδευτικών είναι πιο χαλαρό από εκείνο άλλων επαγγελμάτων, στην πραγματικότητα οι εκπαιδευτικοί δουλεύουν πολύ περισσότερες ώρες από το τυπικό πρόγραμμα.
Κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ το ωράριο των εκπαιδευτικών είναι 41,5 εργάσιμες ώρες. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται οι διαδικτικές ωρες και τα διοικητικά καθήκοντα, αλλά και οι απλήρωτες ώρες εργασίας, για προετοιμασία, διορθώσεις και επιμορφώσεις.
Έλληνες εκπαιδευτικοί και επαγγελματική εξουθένωση
Μία από τις πλέον αντιπροσωπευτικές μελέτς βρίσκεται αναρτημένη στον ιστότοπο του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης με τίτλο «Βιώνουν οι Έλληνες εκπαιδευτικοί την επαγγελματική εξουθένωση; Ο ρόλος των δημογραφικών χαρακτηριστικών και των καθημερινών στρεσογόνων ερεθισμάτων».
Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 1447 εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, όλων των ειδικοτήτων οι οποίοι προέρχονταν και από τους 53 νομούς της Ελλάδος.
Όπως σημειώνουν οι ερευνητές (Σπυρίδων Κάμτσιος – Θωμάς Λώλης) το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης περιγράφεται από τη διεθνή βιβλιογραφία ως μια κατάσταση ψυχικής και σωματικής κόπωσης, ως απόρροια της διάψευσης των προσδοκιών σε σχέση με την αναμενόμενη ανταμοιβή από την προσφορά και την αφοσίωση σε κάποιο σκοπό.
Αίσθημα αποτυχίας
Οι έξι στους δέκα Έλληνες εκπαιδευτικούς (56,5%) σημείωσαν υψηλή βαθμολογία στη συναισθηματική εξάντληση. Πάνω από ένας στους δύο εκπαιδευτικούς (53%) αναφέρει μέτρια επίπεδα αποπροσωποποίησης και το 16% υψηλά επίπεδα (σύνολο 69%). Το αίσθημα αποπροσωποποίησης θεωρείται συνέπεια της συναισθηματικής εξάντλησης και μηχανισμός άμυνας απέναντι σε αυτήν. Τα άτομα αναπτύσσουν ουδέτερα ως αρνητικά συναισθήματα απέναντι στους αποδέκτες των υπηρεσιών τους – στην περίπτωσή μας τους μαθητές, που εκφράζεται με έλλειψη ευαισθησίας ως και αντιπαιδαγωγική συμπεριφορά.
Επίσης, σχεδόν οι τέσσερις στους δέκα εκπαιδευτικούς (36,7%) αναφέρουν πολύ χαμηλά επίπεδα προσωπικής επίτευξης, με άλλα λόγια νιώθουν αποτυχημένοι επαγγελματικά.
Η έρευνα διεξήχθη στο απόγειο της οικονομικής κρίσης (2014-15) κι ενώ είχαν κλιμακωθεί οι πιέσεις για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου και δημοσιεύθηκε το 2016.
Θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει ότι τα υψηλά επίπεδα κόπωσης και ματαίωσης αντανακλούσαν το γενικότερο κλίμα που επικρατούσε στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο και πώς σήμερα τα πράγματα ίσως είναι καλύτερα.
Το αντίθετο ισχύει. Η κατάσταση στα ελληνικά σχολεία έχει χειροτερεύσει μετά την πανδημία Έρευνα σε ακόμα μεγαλύτερο δείγμα εκπαιδευτικών (περίπου 2.400 καθηγητές και δάσκαλοι σε όλη την Αττική), που δημοσιεύθηκε το 2023, διαπιστώνει ότι η πλειονότητα πάσχει από επαγγελματική εξουθένωση,
Τι δείχνουν τα νέα δεδομένα
Απευθυνθήκαμε στην ερευνητική ομάδα που διεξήγαγε την πιο πρόσφατη μελέτη για την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών. Ο συντονιστής της έρευνας, δρ Γιώργος Κόσυβας, σύμβουλος εκπαίδευσης μαθηματικών πρώην διευθυντής περιφερειακής εκπαίδευσης Αττικής μας παρουσιάζει κάποια από τα βασικά ευρήματα:
Οι εκπαιδευτικοί στην Αττική εμφανίζουν – κατά μέσο όρο – υψηλά επίπεδα αποπροσωποποίησης, χαμηλό αίσθημα προσωπικής επίτευξης και μέτρια συναισθηματική εξάντληση.
·Φύλο: Οι γυναίκες εκπαιδευτικοί εμφανίζουν στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη συναισθηματική εξάντληση και αποπροσωποποίηση σε σχέση με τους άνδρες.
· Σχέση εργασίας: Οι μόνιμοι εκπαιδευτικοί βιώνουν σημαντικά μεγαλύτερη συναισθηματική εξάντληση και αποπροσωποποίηση σε σχέση με τους αναπληρωτές.
· Ηλικία: Οι εκπαιδευτικοί ηλικίας 41-60 ετών εμφανίζουν σημαντικά μεγαλύτερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης σε σύγκριση με τους νεότερους (25-40) και τους μεγαλύτερους (60+).
· Επίπεδο μόρφωσης: Εκπαιδευτικοί με πτυχία ΑΕΙ/ΤΕΙ και μεταπτυχιακά εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης, ενώ οι κάτοχοι μεταπτυχιακών εμφανίζουν επίσης υψηλότερα επίπεδα αποπροσωποποίησης σε σχέση με τους κατόχους πτυχίων ΑΕΙ/ΤΕΙ.
Έτη υπηρεσίας: Όσοι έχουν 11-20 και 21+ έτη υπηρεσίας εμφανίζουν σημαντικά μεγαλύτερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης σε σχέση με εκείνους που έχουν 1-10 έτη.
Οι παράγοντες που «καίνε» τους εκπαιδευτικούς
Σύμφωνα με τους συγγραφείς της έρευνας, ένας από τους βασικούς λόγους πίσω από την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών είναι οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Η συμπίεση των αμοιβών, η επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών και η αυξημένη ανασφάλεια επηρέασε αρνητικά την ψυχική τους υγεία.
Αυτό ισχύει για σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό για το σύνολο των εργαζομένων στην Ελλάδα. Για τους εκπαιδευτικούς όμως ισχύει διπλά, καθώς οι μισθοί τους παραμένουν καθηλωμένοι σε πολύ χαμηλά επίπεδα, χωρίς να έχουν ανακτήσει το απολεσθέν εισόδημα, ιδίως από την περικοπή του 13-14ου μισθού.
«Οι Έλληνες εκπαιδευτικοί έχουν τους πιο χαμηλούς μισθούς σε όλη την ΕΕ, κι αυτό συντελεί ακόμα περισσότερο στο αίσθημα της απαξίωσης», δηλώνει στο in ο Χρήστος Κυργιάκης, καθηγητής μαθηματικών και γραμματέας της Δ’ ΕΛΜΕ Ανατολικής Αττικής.
Ο «δασκαλάκος που βγάζει τρεις κι εξήντα», συχνά αντιμετωπίζεται υποτιμητικά και από τους ίδιους τους μαθητές ή τους γονείς. «Τι θα μου πεις εσύ, όσα βγάζεις σε ένα μήνα, τα βγάζω εγώ σε μια μέρα», είναι μία χαρακτηριστική ατάκα γονέα, που μας μεταφέρει εκπαιδευτικός που υπηρετεί σε σχολείο στη Ρόδο.
Επιδείνωση μετά την πανδημία
Από τις νεότερες έρευνες προκύπτει ότι το burn out των εκπαιδευτικών αυξήθηκε μετά την πανδημία. «Η αιφνίδια μετάβαση στην ομόχρονη και ετερόχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση βρήκε απροετοίμαστους εκπαιδευτικούς και μαθητές, με ελλιπή τεχνολογικό εξοπλισμό και δυσκολίες πρόσβασης στο διαδίκτυο. Ο φόρτος εργασίας αυξήθηκε χωρίς τους απαραίτητους πόρους, οδηγώντας σε μαθησιακά κενά και προβλήματα συμπεριφοράς στους μαθητές κατά την επιστροφή στις σχολικές αίθουσες», μας λέει ο κ. Κόσυβας.
«Το σύγχρονο πολυπολιτισμικό σχολείο, με μαθητές διαφορετικής μητρικής γλώσσας, εθνικής καταγωγής, οικονομικού υπόβαθρου, και παιδιά με αναπηρίες, απαιτεί ενταξιακές διδακτικές προσεγγίσεις. Η έλλειψη επιμόρφωσης, υποστηρικτικού υλικού, εξοπλισμού, και η απουσία αναγνώρισης από την πολιτεία επιβαρύνουν σημαντικά την ψυχοσυναισθηματική υγεία των εκπαιδευτικών».
Αυξάνονται οι παραιτήσεις
Ο καθηγητής Χρήστος Κυργιάκης περιγράφει το ίδιο φαινόμενο με διαφορετικά λόγια. «Όταν έχουμε τμήματα 28αρια, και ο νόμος τα κάνει ως και 30, με διδακτικά κενά που καλύπτονται ως και μετά το Πάσχα πώς να επιτελέσει ο εκπαιδευτικός το διδακτικό του έργο;
Όταν δεν λειτουργούν οι τάξεις ένταξης, πώς να βοηθήσει ο εκπαιδευτικός τα παιδιά όταν δεν ξέρει; Το ότι γίνονται διάφορες ονλάιν επιμορφώσεις απογευματινές ώρες χωρίς να πληρώνονται δεν λύνει το πρόβλημα. Είναι για να λέει το υπουργείο ότι κάτι κάναμε. Δεν θεσπίζονται όμως καινούργιες οργανικές θέσεις», συμπληρώνει. Ο ίδιος μας επιβεβαιώνει ότι αυξάνονονται οι αιτήσεις εκπαιδευτικών για παραίτηση-πρόωρη συνταξιοδότηση ή μετάταξη, εξαιτίας και της επαγγελματικής εξουθένωσης. Φέτος είχαμε 115 παραιτήσεις στελεχών και 95 άδειες άνευ αποδοχών μόνο στην Α’βάθμια εκπαίδευση Αττικής. Στις αρχές του 2025 έκαναν αίτηση παραίτησης πάνω από 4.700 εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης – εκ των οποίων μόνο ένα μικρό ποσοστό αφορά αυτοδίκαιες αποχωρήσεις λόγω συμπλήρωσης ορίου ηλικίας.
Βιομηχανία διώξεων
Εκτός από κακοπληρωμένοι και εξουθενωμένοι, οι Έλληνες εκπαιδευτικοί νιώθουν μονίμως βαλλόμενοι και εκτεθειμένοι σε ένα καθεστώς τιμωρητικό ως και εκδικητικό.
«Τα τελευταία δύο χρόνια που λειτούργησε η πλατφόρμα καταγγελιών έχουμε μια βιομηχανία πειθαρχικών διώξεων. Τα παραδείγματα είναι δεκάδες. Δ Πρόσφατα η συνάδελφος Έφη Λάζου στη Ζάκυνθο, κλήθηκε σε ΕΔΕ επειδή ανέβασε θεατρικό έργο για τα παιδιά της Παλαιστίνης.
Έχουμε 2.500 με 3.000 κλήσεις σε πειθαρχικά σε νεοδιόριστους εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν στην απεργία-αποχή ενάντια στην αξιολόγηση – η οποία δεν είχε βγει παράνομη. Θέλουν τον εκπαιδευτικό να είναι μονίμως φοβισμένος για να είναι πιο εύκολα χειρίσιμος», λέει ο Χρήστος Κυργιάκης.
Υποχρηματοδότηση της δημόσιας παιδείας
Η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών είναι αλληλένδετη με την υποχρηματοδότηση και την υποβάθμιση της δημόσιας παιδείας. «Καλούμαστε να κάνουμε τους ψυχολόγους, τους κοινωνικούς λειτουργούς, τους νοσηλευτές, τους γραμματείς, ακόμα και τους ηλεκτρολόγους και τους κλειδαράδες, ενώ δεν προσλαμβάνονται αναγκαίες ειδικότητες. Μας έβαλαν να υπογράψουμε μνημόνιο για το τι κάνουμε σε περίπτωση σεισμού, ενώ στο σχολείο δεν έχει γίνει καν αντισεισμικος έλεγχος», είναι ένα παράδειγμα που μας δίνει ο εκπρόσωπος της ΕΛΜΕ.
«Επίσης μεγάλο κομμάτι των εκπαιδευτικών αναγκάζονται λόγω συγχωνεύσεων να συμπληρώνουν ωράριο μέχρι και σε τρία ή τέσσερα σχολεία. Ειδικά των ξενόγλωσσων. Πώς να μην εξουθενωθούν;
Τέλος, είναι οι αναπληρωτές που κάθε χρόνο καλύπτουν πάγιες και διαρκείς ανάγκες, δουλεύουν κάποιους μήνες ακόμη και με δικά τους έξοδα, χωρίς πρόβλεψη για στέγη και τροφή – όπως συμβαίνει στα νησιά και με τους μόνιμους – και κάθε Ιούλιο βγαίνουν στο ταμείο ανεργίας. Με τον καινούργιο νόμο πολλοί δεν θα πάρουν επίδομα και τα μισά θα είναι σε προπληρωμένη κάρτα. Πόσο να αντέξουν ψυχολογικά;», καταλήγει ο Χρήστος Κυργιάκης.
