Ποιες σφαγές από τα ναζιστικά στρατεύματα έβαλαν τα δύο χωριά στον “χάρτη” των μαρτυρικών τόπων.
Επίσημα συγκαταλέγονται πλέον, μετά από δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 146/Α – 08.08.2025), στα μαρτυρικά χωριά που υπέστησαν φοβερά δεινά στη διάρκεια της τριπλής (γερμανικής, ιταλικής, βουλγαρικής) Κατοχής, ο Σοκαράς Ηρακλείου και τα Αβδελλά Ρεθύμνου.
Αξίζει να δούμε τα βασικά τραγικά γεγονότα που έβαψαν τα δύο χωριά στα μαύρα και έγραψαν τις θυσίες τους ανεξίτηλα στις σελίδες της ελληνικής ιστορίας.
Σοκαράς Μονοφατσίου, 17 Αυγούστου 1944
Ο Σοκαράς, χωριό της επαρχίας Μονοφατσίου, υπήρξε κοινότητα με έντονη αντιστασιακή δραστηριότητα στη διάρκεια των χρόνων της γερμανικής Κατοχής στην Κρήτη (1941-1945). Είχε από νωρίς στοχοποιηθεί από τις γερμανικές υπηρεσίες αντικατασκοπείας και τους προδότες Έλληνες συνεργάτες τους.
Στις 17 Αυγούστου 1944, οι Γερμανοί εκτέλεσαν 27 κατοίκους του Σοκαρά, στην τοποθεσία “Σπηλιάρα”. Οι άνδρες του χωριού, ηλικίας 18-60 ετών, συγκεντρώθηκαν στο σχολείο και στη συνέχεια διαχωρίστηκαν. Προδότες, φορώντας μαύρες κουκούλες, υπέδειξαν τους αντιστασιακούς στους Γερμανούς. Οι 27 εκτελεσθέντες ρίχτηκαν κατόπιν σε ομαδικό τάφο μαζί με ένα σκύλο!
Η περιγραφή των δραματικών γεγονότων με κείμενο του αείμνηστου φιλολόγου Σήφη Κοσόγλου, από το βιβλίο “Η εκτέλεση των 27 Σοκαριανών – Σπηλιάρα 17 Αυγούστου 1944”, εκδ: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ηρακλείου – Δήμος Κόφινα – Δ.Δ. Σοκαρά, Αύγουστος 2008:
17 Αυγούστου 1944. Μόλις που άρχιζε να χαράζει. «Επειδή ο Θεός δεν κάτεχε από στόχους και τέτοια, κι όπως τόχε συνήθειό του στην ίδια πάντοτε ώρα ξημέρωνε το φως». Αγουροξυπνημένοι οι άνθρωποι τριγυρνούσαν στις αυλές και στα σοκάκια. Οι σκύλοι ουρλιάζανε όλη τη νύχτα. Κάτι κακό προμηνυότανε. Η ατμόσφαιρα μύριζε θάνατο. Κατά τις 10 το πρωί Γερμανικά στρατιωτικά αυτοκίνητα ανηφορίζανε στο Σοκαρά. «Όλοι οι κάτοικοι του χωριού να μαζευτούν στο Σχολείο που θέλει να τους μιλήσει ο Γερμανός υπεύθυνος… Επαναλαμβάνουμε… Όλοι οι κάτοικοι να μαζευτούν στο Σχολείο που θέλει να τους μιλήσει ο Γερμανός υπεύθυνος…».
Ώρα 11.30. Όλοι οι άνδρες του χωριού από 18 μέχρι 60 χρονών σπρώχνονται από Γερμανούς στρατιώτες προς τον Άη Αντώνη. Τα γυναικόπεδα συγκεντρώνονται χωριστά. Πεντέξι μασκοφορεμένοι «Έλληνες» στέκονται στο πλευρό των Γερμανών στρατιωτών. Φυσικά είναι οι δικοί τους φίλοι. Οι δικοί μας δοσίλογοι. Ώρες αγωνίας για το τι θα γίνει… Οι μασκοφορεμένοι ξεχωρίζουνε τους «δικούς των» και τους «άλλους» τους δένουνε πισθάγκωνα και τους οδηγούν κατά τριάδες προς την Σπηλιάρα. Προς τον Γολγοθά.
Στο μεταξύ έχει προδοθεί, ότι έχει κρυμμένα όπλα στο σπίτι του ο Γιώργης ο Κυριακάκης. Οι Γερμανοί στρατιώτες του ζητούν να τα παραδώσει. Εκείνος αρνείται ότι έχει. Γίνεται έρευνα στο σπίτι του. Τα όπλα βρίσκονται κάτω από το πιθάρι του λαδιού. Στη συνέχεια τον οδηγούν στον γκρεμό των Αγ. Δέκα και τον σπρώχνουν στο βαθύ ρυάκι. Τρέχουν κοντά του, του κόβουν τα χέρια και του βγάζουν τα μάτια. Βάζουνε την κεφαλή του πάνω σε μια πέτρα και τον σφάζουνε με ξιφολόγχη από το σβέρκο. Μόλις που πρόλαβε να πει: «Είσαστε άνανδροι. Τσι άνδρες δεν τσι σφάζουνε από το σβέρκο». Οι Γερμανοί στρατιώτες τέλειωσαν την αποστολή τους.
Καθώς η πομπή των μελλοθάνατων ανηφορίζει στο Γολγοθά της νέο επεισόδιο μεσολαβεί, που αναβάλει για λίγο τη θυσία στο βωμό της Λευτεριάς. Ο Γιώργης ο Γιαννουλάκης προσπαθεί να δραπετεύσει. Τον κυνηγούν και τον πιάνουν πίσω από το σπίτι το Ορφανού. Τον σκοτώσανε με βέργα, είπανε άνθρωποι που ζήσανε εκείνα τα γεγονότα. Τούτα τα μικροεπεισόδια όμως δεν επηρεάζουν την εξέλιξη των πραγμάτων. Ο στόχος σημαδεύτηκε καλά. Η πορεία προς το Γολγοθά συνεχίζεται. Στο σχολείο σκηνές αλλοφροσύνης ξετυλίγονται από τα γυναικόπεδα και προπαντός τους συγγενείς των μελλοθανάτων. «Και περάσανε μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. Και θέρισαν πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν. Και την άλλη μέρα εστήσανε στο τοίχο τριάντα».
Στη Σπηλιάρα αρχίζει το γιουρούσι του θανάτου. Πάνω στη ψηλή όχθη του ρυακιού με το πρόσωπο κατά το μέρος του ήλιου στήνονται οι Αγωνιστές. Το Γερμανικό απόσπασμα απέναντι τους. «Ζήτω η Λευτεριά… Κάτω οι τύραννοι… Κάτω ο Φασισμός… Ζήτω η Ελλάδα… Μάννα μου πεθαίνω…». Πύύύρ… Όλα τέλειωσαν… 25 άνθρωποι σπαρταρούν για λίγο και σωριάζονται μπρούμυτα άψυχοι πια πάνω στο χώμα. Ο κόσμος γίνεται φτωχότερος. Η Λευτεριά βρίσκει δικαίωση. Ο ήλιος συνεχίζει ν’ ανηφορίζει στον ουρανό, γεμάτος καλοσύνη και συμπάθεια για τους νεκρούς. Γεμάτος μίσος για τους φονιάδες. Οι Γερμανοί στρατιώτες πλησιάζουν κοντά. Η χαριστική βολή. Ύστερα η Σιωπή. Η Ερμιά. Ύστερα ο Θάνατος. Ο Θάνατος…
Γουρνόλακκος, 3 & 5 Σεπτεμβρίου 1943 – Το ξεκλήρισμα των Αβδελλιανών
Το καλοκαίρι του 1943 διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης» είναι ο Στρατηγός Μπρούνο Μπρόγερ. Σχέδιο του να παγιδεύσει τους αντάρτες του Ψηλορείτη με επιθέσεις από τα νότια εξωθώντας τους προς τα βόρεια. Στην επιχείρηση αυτή τον πρώτο λόγο έχει ο Διοικητής της 22ας Μεραρχίας Πεζικού, υποστράτηγος Μίλερ.
Εντολή του οι Γερμανοί στρατιώτες να σκοτώνουν όσους αντάρτες βρίσκουν στην απαγορευμένη ζώνη του Ψηλορείτη και να τους καίνε. Στις 15 Αυγούστου τα γερμανικά αποσπάσματα ξεκινούν από τρία διαφορετικά σημεία, από τον Ζαρό, τα Βορίζα και το Αμάρι αναζητώντας αντάρτες. Η προσπάθεια τους αποτυγχάνει.
Δεν το βάζουν όμως κάτω, στις αρχές του Σεπτέμβρη ο Μπρόγερ διατάσει να κινηθούν οι άνδρες του από τις Αραβάνες προς το οροπέδιο της Νίδας, με το ίδιο ζητούμενο.
Μια ομάδα Γερμανών στρατιωτών καταφέρνει να συλλάβει στα ορεινά του Αγίου Μάμα, 14 άτομα, ανάμεσα τους και 2 παιδιά, με τη δικαιολογία πως βρίσκονταν σε απαγορευμένη και νεκρή ζώνη.
Τους οδηγούν στη θέση Γουρνόλακκος, πάνω από τα Ζωνιανά και το επόμενο πρωί, αφήνουν ελεύθερα τα δυο παιδιά, το Μιχάλη Πρινάρη από της Αβδανίτες και τον Ιωάννη Λαμπρινό από τον Αβδελλά, και εκτελούν τους υπόλοιπους.
Τα νέα της εκτέλεσης φθάνουν γρήγορα στα γύρω χωριά. Ήταν 5 Σεπτεμβρίου όταν ο ιερέας Ανδρέας Βαρδιάμπασης από τα Λιβάδια, ο δάσκαλος από τον Αβδελλά, με καταγωγή από την Κριτσά, Νικόλαος Δετοράκης, μαζί με συγγενείς και φίλους των εκτελεσθέντων από τον Άγιο Μάμα και τον Αβδελλά, φτάνουν στο Γουρνόλακκο για να θάψουν τους νεκρούς. Οι Γερμανοί έχουν φύγει για να βρουν βενζίνη και να επιστρέψουν να κάψουν τους εκτελεσθέντες, μια και αυτή ήταν η εντολή που είχαν πάρει: να σκοτώνουν και να καίνε.
Γερμανοί στρατιώτες από το Γαράζο παίρνουν μπιτόνια με βενζίνη και ξεκινούν για το Γουρνόλακκο. Φθάνουν στα Ζωνιανά κι εκεί ο ιερέας Γιάννης Ζερβός προσπαθεί με κάθε τρόπο να τους καθυστερήσει για να ολοκληρωθεί η ταφή πριν προσεγγίσουν το Γουρνόλακκο.
Ο επιζών της εκτέλεσης του Γουρνόλακκου Μιχαήλ Πρινάρης, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή.
Στην προσπάθεια του αυτή τον βοηθά η Πελαγία Παρασύρη ή Αναστοδημήτραινα που τρέχει προς το βουνό και τους ειδοποιεί.Πολλοί αντάρτες την ακούνε και καταφέρνουν να κρυφτούν.
Οι άντρες που κρατάνε τσίλιες στο Γουρνόλακκο ενημερώνουν τον παπά, το δάσκαλο και τους συγγενείς των νεκρών πως έρχονται οι Γερμανοί.
Όμως εκείνοι τους αψηφούν, δεν θέλουν να αφήσουν στη μέση την κηδεία κι άταφα τα κορμιά των δικών τους ανθρώπων, βορά στα όρνια. Το γερμανικό απόσπασμα βλέποντας τους στο σημείο, κι ενώ οι κανόνες του πολέμου από αρχαιοτάτων χρόνων επιβάλλουν σεβασμό στην ταφή των νεκρών, ανοίγει πυρ και τους εκτελεί όλους.
Πλέον οι νεκροί ανέρχονται σε 32 εκ των οποίων 21 από τον Αβδελλά, 6 από τον Άγιο Μάμα, 2 από την Κάλυβο, 1 από τα Λιβάδια, 1 από την Κριτσά και 1 από τις Αβδανίτες.
Εντολή των Γερμανών είναι κανείς να μην πλησιάσει τους εκτελεσθέντες και πράγματι τα κορμιά τους μένουν άταφα για μέρες μέχρι να δοθεί άδεια στους συγγενείς να μεταβούν στο Γουρνόλακκο και να τους θάψουν.
Ένα ταπεινό πρώτο μνημείο στήνεται στη μνήμη αυτών των ανθρώπων δίπλα στο δρόμο κι αργότερα κτίζεται ο ναός του Αγίου Πνεύματος και φτιάχνεται πάνω στο ύψωμα ένα νέο μνημείο, στην αυλή της εκκλησίας, για να τιμηθούν αυτοί οι γενναίοι άνδρες. Η γερμανική θηριωδία μέσα απ’ όσα συνέβησαν στο Γουρνόλακκο πήρε άλλη διάσταση.
Ένα απίστευτης αγριότητας έγκλημα, που φυσικά- όπως τόσα και τόσα άλλα που έγιναν από τους Γερμανούς στον τόπο μας- έμεινε ατιμώρητο. Έχουν περάσει δεκαετίες από τότε αλλά κανείς δεν ξέχασε, και δεν πρέπει να ξεχάσει γιατί ακόμα και στους πολέμους υπάρχουν όρια και στην περίπτωση του Γουρνόλακκου παραβιάστηκαν βάναυσα και απάνθρωπα.
ΠΗΓΗ: ΠΑΤΡΙΣ
